A
admin
Guest
Çok az ödül 1918 Nobel Kimya Mükafatı kadar tartışmalıdır. Size anlatacağımız bu olağanüstü kişinin, hayatta kalmanızın niçini olma ihtimali %50’dir. Ama öyküsünün karanlık bir tarafı var. Bu adam ise Fritz Haber. Haber’in öyküsü, sizi bilimsel araştırma etiğini sorgulamaya sevk edecek. Haydi buyurun
Fritz Haber, 9 Aralık 1868’de Breslau’da varlıklı bir Yahudi ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.
Haber, Almanya’nın ulusal kimliğinin, Almanya’nın birleşmesi ve Prusya’nın Fransa-Prusya savaşında Fransa’ya karşı kazandığı zaferle formlandığı bir vakitte büyüdü. Haber’in içine doğduğu ortam, onun milliyetçi görüşleri üzerinde büyük bir tesire sahipti.
Fritz’in, babası Sigfried ile ilgisi çocukluğundan beri pek uygun değildi.
Fritz’in annesi Paula, onu doğurduktan üç hafta daha sonra öldü. Sigfried bir daha evlendi ve üç kızı oldu: Else, Helene ve Frieda. Fritz babasıyla pek düzgün geçinemezdi fakat üvey kız kardeşleriyle yakındı. Fritz’in her vakit kimyaya ilgisi vardı.
Babasının boyalar, pigmentler ve ilaçlarla uğraşan şirketi, onu hayatının erken periyotlarında kimyasallar dünyasına maruz bıraktı. Sigfried, oğlunun aile işine katılmasını istedi lakin Fritz’in öteki fikirleri vardı.
Fritz Haber, 1886’da Berlin’deki Friedrich Wilhelm Üniversitesi’nde kimya okumaya başladı.
1891’de Zürih Politeknik Koleji’ne (ETH Zürih) katıldı ve doktora derecesini aldı. 1892’de kısa bir süreliğine babasının işi için çalışmaya başladı. Fakat ikisi de bir arada çalışamayacaklarını anladı.
Fritz Haber, kendisinin laboratuvara ilişkin olduğunu biliyordu. Meslek planını çizdi ve akademik dünyaya adım attı. Karlsruhe’de öğretmenliğe başladı. Orada, kimya alanında doktora yapan birinci Alman bayan olan müstakbel eşi Clara Immerwahr ile tanıştı. Haber’in Sigfried ve Clara ile bağlantıları, trajik kıssasını anlamak için hayli kıymetlidir lakin hayatının detaylarına ondan sonrasında gireceğiz.
Ama evvel, 1918’de kendisine Nobel Mükafatı kazandıran en değerli çalışmasına bakalım.
Tarımın doğuşundan beri gübre olarak hayvan gübresi kullandık. Fakat bir hayvan vardı ki, onun dışkısı nitrojen açısından pek zengindi. 19. yüzyılda, dünya çapında gübre yapmak için kuş pislikleri kullanıldı. Bilhassa Şili, gübre ticaretine hakimdi. ‘Guano’ olarak da bilinen kuş dışkıları için üzerinde savaşlar patlak verdi.
Guano o kadar bedelli ki, bir Amerika vatandaşı gereğince kuş pisliği olan bir ada bulursa, kişi onu ABD için talep edebilir. ABD Lideri ise, donanmayı sevk etme ve adaları ele geçirme yetkisine sahiptir.
20. yüzyılın başında, herkes için kâfi yiyecek yoktu.
İnsan nüfusu bir milyarlık kritik bir kitleye ulaştı. Mevcut guano, gübrelerin seri üretimi için yetersizdi. İnsanlık, yaklaşan yiyecek kıtlığı niçiniyle feci çatışmalar ve açlık tehlikesiyle karşı karşıyaydı.
Amonyak üretmek için havadaki nitrojeni kullanma fikri bu sıralarda ortaya atıldı. Amonyak da gübre yapmak için kullanılabilir. Sonuçta, havanın %78’si nitrojen. Lakin bir nitrojen molekülünün bağlarını parçalamak epeyce fazla güç gerektirir ve bunu yapmanın güzel bir yolu yoktu.
Fritz, amonyak yapmak için havadaki nitrojeni kullanmayı düşünen birinci bilim adamı değildi. Lakin bunu yapmaya çalışan her bilim adamı başarısız oldu.
1911’de Fritz, nitrojen ve hidrojeni yüksek sıcaklık ve basınçlarda, osmiyumu katalizör olarak birleştirerek amonyak üretti. Bu amonyak üretme yolu Haber süreci yahut Haber-Bosch süreci olarak bilinir. Bu buluş, büyük bir adımdı. Bilim insanları, keşfi ‘havadan ekmek’ manasına gelen ‘Brot Aus Der Luft’ olarak isimlendirdi. Fritz, yiyecekleri resmen havadan yaratmıştı. Sürecin tesiri o denli ki, şu anda dünyadaki besin tabanının yarısı Haber-Bosch süreci niçiniyle üretiliyor.
BASF kümesi, Haber’in sürecinin patentini aldı.
Endüstriyel ölçekte amonyak yapmak için Carl Bosch ile çalıştı. Guano bağımlılığı bitmiş oldu. Fritz yardımıyla dünya genelinde besin bulunabilirliği arttı. Fritz Haber, mucizevi keşfi niçiniyle 1918’de Nobel Ödülü’nü aldı. Lakin bu dahiyane usulün berbata kullanılması uzun sürmedi…
Bosch-Haber sürecinin icadından üç yıl daha sonra Birinci Dünya Savaşı patlak verdi.
Fritz, pasifist arkadaşı Einstein’ın tersine, ateşli bir milliyetçiydi. Alman savaş uğraşlarına yardım etmek için istekli oldu ve orduya katıldı. Almanya’nın birleşmesinden daha sonra büyüyen biroldukca Yahudi üzere, Fritz de gerçek bir vatansever Alman olduğunu kanıtlamaya hevesliydi. Patlayıcılar için gerekli nitrojen bazlı bileşikleri üretmek için Haber sürecini değiştirdi. Mühimmat krizi bitmiş oldu. Ancak Haber tatmin olmadı. Almanya’nın savaşı bir an evvel kazanmasına yardım etmek istedi.
22 Nisan 1915’te Ypres Muharebesi’nde Teğmen Fritz Haber, sıra dışı bir hücuma öncülük etmek için geldi.
Akşam 5 civarında, Müttefik mevzilerine hakikat yavaşça bir rüzgar esmeye başladı. Rüzgar kolay bir rüzgar değildi. Fransız askerlerinin siperlerine yanlışsız sürüklendikçe kalınlaşan yeşil bir sisti. Kuşlar gökten düştü ve ağaçların yaprakları soldu. Rüzgar, vefat getirdi. Zehirli havayı soluyan askerler fecî bir son yaşadı. Rüzgar klor gazıydı. Klor havadan 2,5 kat daha ağırdır, bu niçinle hendeklerin derinliklerine kolaylıkla nüfuz eder.
Klor gazı teneffüs sistemimizle temas ettiğinde şiddetli bir iltihaplanmaya yol açar. Bağışıklık sistemimiz çok hızlanır ve ciğerlerimizi mukusla doldurur. Hava yolları tıkanır. Nefes nefese bırakarak öldürür. Kuru bir toprakta boğuluyormuşsunuz üzere hissettirir.
Alman ordusu o gün Müttefiklere 150 ton klor gazı saldı. Fritz Haber, operasyonu denetledi. Ölümcül bir kitle imha silahını hür bırakmak konusunda hiç bir çekincesi yoktu.
Fritz, yaptığı şeyin savaşı daha süratli bitireceğini ve milyonlarca hayat kurtaracağını söylemiş oldu. Hatta ‘nasıl olursa olsun mevt ölümdür’ dedi. Ama herkes birebir fikirde değildi. Bilhassa de Fritz Haber’in eşi Clara. Fritz Haber’in Doğu Cephesi’ne gitmesi ve ölümcül klor gazını Rusların üzerine de salması gerekiyordu. Savaşa karşı olan ve eşinin Ypres’te askerleri zalimce boğarak öldürmedeki rolünü öğrendikten daha sonra şok olan Clara, kendisini vurdu.
Fritz Haber, eşinin intihar etmesinin sonraki günü Doğu cephesine gitti ve geride 13 yaşındaki yaslı oğlunu bıraktı. Haber sonrasındasında Charlotte Nathan ile evlendi ve Eva ve Lutz isminde iki kızı oldu.
Fritz’in Clara’dan olan oğlu Hermann, babasının bir daha evlenme sonucunı kabul edemedi.
Hermann ve Fritz’in sıkıntılı bir bağları vardı. ondan sonrasında Hermann ABD’ye taşındı. 1946’da eşi Margarethe öldükten daha sonra Hermann intihar etti. Klor gazının ölümcül tesirlerine karşı bir panzehir bulmak için ABD hükümeti için çalışan Claire isminde bir kızı vardı. Yetkililer, Manhattan Projesi lehine araştırmayı durdurdu. 1949’da Claire intihar etti. Haber ailesi, üç jenerasyondur trajik ölümlere tanıklık ediyordu.
Adolf Hitler’in yükselişiyle bir arada Haber’in Fizik ve Elektrokimya Lideri olduğu Kaiser Wilhelm Enstitüsü’ndeki Yahudi bilim adamları, Nazi rejiminin gayesi haline geldi.
1933’te Naziler, tüm Musevilerin kamu hizmetinden çıkarılmasını gerektiren ırkçı bir yasa çıkardı. Haber, Birinci Dünya Savaşı sırasında hizmet etmiş ve Lutheranizm’e geçmişti. Durumu tehlikede değildi. Haber, kısa mühlet daha sonra hükümetin enstitüdeki tüm Yahudi meslektaşlarını işten çıkardığını öğrendi. Haber, bu ayrımcı yasaya karşı bir protesto olarak istifasını sunarak Ağustos 1933’te Almanya’dan ayrıldı. Birkaç ay Cambridge’de yaşadı. İngiliz Filistin’deki Sieff Araştırma Enstitüsü’nün yöneticisi olarak bir iş teklifi aldı ve kabul etti. Ne yazık ki, yeni misyonuna katılma yolunda kalp krizi geçirdi ve 29 Ocak 1934’te İsviçre’nin Basel kentinde bir otelde vefat etti. Haber öldüğünde 65 yaşındaydı.
Birinci Dünya Savaşı’ndan daha sonra 1919’da Haber, Degesch isimli bir kimyasal üretim şirketi kurdu. Tertip gübre ve böcek ilacı yaptı.
Haber ve grubu, hidrojen siyanür kullanarak bir pestisit geliştirdi. Şirket kimyasala uyarıcı hususlar ekledi. Zyklon B, aslında bir böcek ilacıydı. 1941’de SS üyesi Karl Fritzsch, Rus savaş esirleri üzerinde Zyklon B kullandı. Rudolf Hoss, Musevileri, Slavları, savaş esirlerini ve Nazilerin “Untermensch” olarak kabul ettiği aşağı seviyedeki insanları yok etmek için endüstriyel ölçekte Zyklon B’yi kullandı. Milyonlarca insan, imha kamplarında vahim bir biçimde öldü.
Dünya, tarihte duyulmamış bir kitlesel endüstriyel katliama şahit oldu. Auschwitz, Dachau ve Majdanek üzere toplama kampları, milyonlarca kişiyi öldürmek için birkaç silindir Zyklon B emretti. Fritz Haber’in kendi akrabaları da Holokost’ta öldü.
Fritz Haber, 9 Aralık 1868’de Breslau’da varlıklı bir Yahudi ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi.
Haber, Almanya’nın ulusal kimliğinin, Almanya’nın birleşmesi ve Prusya’nın Fransa-Prusya savaşında Fransa’ya karşı kazandığı zaferle formlandığı bir vakitte büyüdü. Haber’in içine doğduğu ortam, onun milliyetçi görüşleri üzerinde büyük bir tesire sahipti.
Fritz’in, babası Sigfried ile ilgisi çocukluğundan beri pek uygun değildi.
Fritz’in annesi Paula, onu doğurduktan üç hafta daha sonra öldü. Sigfried bir daha evlendi ve üç kızı oldu: Else, Helene ve Frieda. Fritz babasıyla pek düzgün geçinemezdi fakat üvey kız kardeşleriyle yakındı. Fritz’in her vakit kimyaya ilgisi vardı.
Babasının boyalar, pigmentler ve ilaçlarla uğraşan şirketi, onu hayatının erken periyotlarında kimyasallar dünyasına maruz bıraktı. Sigfried, oğlunun aile işine katılmasını istedi lakin Fritz’in öteki fikirleri vardı.
Fritz Haber, 1886’da Berlin’deki Friedrich Wilhelm Üniversitesi’nde kimya okumaya başladı.
1891’de Zürih Politeknik Koleji’ne (ETH Zürih) katıldı ve doktora derecesini aldı. 1892’de kısa bir süreliğine babasının işi için çalışmaya başladı. Fakat ikisi de bir arada çalışamayacaklarını anladı.
Fritz Haber, kendisinin laboratuvara ilişkin olduğunu biliyordu. Meslek planını çizdi ve akademik dünyaya adım attı. Karlsruhe’de öğretmenliğe başladı. Orada, kimya alanında doktora yapan birinci Alman bayan olan müstakbel eşi Clara Immerwahr ile tanıştı. Haber’in Sigfried ve Clara ile bağlantıları, trajik kıssasını anlamak için hayli kıymetlidir lakin hayatının detaylarına ondan sonrasında gireceğiz.
Ama evvel, 1918’de kendisine Nobel Mükafatı kazandıran en değerli çalışmasına bakalım.
Tarımın doğuşundan beri gübre olarak hayvan gübresi kullandık. Fakat bir hayvan vardı ki, onun dışkısı nitrojen açısından pek zengindi. 19. yüzyılda, dünya çapında gübre yapmak için kuş pislikleri kullanıldı. Bilhassa Şili, gübre ticaretine hakimdi. ‘Guano’ olarak da bilinen kuş dışkıları için üzerinde savaşlar patlak verdi.
Guano o kadar bedelli ki, bir Amerika vatandaşı gereğince kuş pisliği olan bir ada bulursa, kişi onu ABD için talep edebilir. ABD Lideri ise, donanmayı sevk etme ve adaları ele geçirme yetkisine sahiptir.
20. yüzyılın başında, herkes için kâfi yiyecek yoktu.
İnsan nüfusu bir milyarlık kritik bir kitleye ulaştı. Mevcut guano, gübrelerin seri üretimi için yetersizdi. İnsanlık, yaklaşan yiyecek kıtlığı niçiniyle feci çatışmalar ve açlık tehlikesiyle karşı karşıyaydı.
Amonyak üretmek için havadaki nitrojeni kullanma fikri bu sıralarda ortaya atıldı. Amonyak da gübre yapmak için kullanılabilir. Sonuçta, havanın %78’si nitrojen. Lakin bir nitrojen molekülünün bağlarını parçalamak epeyce fazla güç gerektirir ve bunu yapmanın güzel bir yolu yoktu.
Fritz, amonyak yapmak için havadaki nitrojeni kullanmayı düşünen birinci bilim adamı değildi. Lakin bunu yapmaya çalışan her bilim adamı başarısız oldu.
1911’de Fritz, nitrojen ve hidrojeni yüksek sıcaklık ve basınçlarda, osmiyumu katalizör olarak birleştirerek amonyak üretti. Bu amonyak üretme yolu Haber süreci yahut Haber-Bosch süreci olarak bilinir. Bu buluş, büyük bir adımdı. Bilim insanları, keşfi ‘havadan ekmek’ manasına gelen ‘Brot Aus Der Luft’ olarak isimlendirdi. Fritz, yiyecekleri resmen havadan yaratmıştı. Sürecin tesiri o denli ki, şu anda dünyadaki besin tabanının yarısı Haber-Bosch süreci niçiniyle üretiliyor.
BASF kümesi, Haber’in sürecinin patentini aldı.
Endüstriyel ölçekte amonyak yapmak için Carl Bosch ile çalıştı. Guano bağımlılığı bitmiş oldu. Fritz yardımıyla dünya genelinde besin bulunabilirliği arttı. Fritz Haber, mucizevi keşfi niçiniyle 1918’de Nobel Ödülü’nü aldı. Lakin bu dahiyane usulün berbata kullanılması uzun sürmedi…
Bosch-Haber sürecinin icadından üç yıl daha sonra Birinci Dünya Savaşı patlak verdi.
Fritz, pasifist arkadaşı Einstein’ın tersine, ateşli bir milliyetçiydi. Alman savaş uğraşlarına yardım etmek için istekli oldu ve orduya katıldı. Almanya’nın birleşmesinden daha sonra büyüyen biroldukca Yahudi üzere, Fritz de gerçek bir vatansever Alman olduğunu kanıtlamaya hevesliydi. Patlayıcılar için gerekli nitrojen bazlı bileşikleri üretmek için Haber sürecini değiştirdi. Mühimmat krizi bitmiş oldu. Ancak Haber tatmin olmadı. Almanya’nın savaşı bir an evvel kazanmasına yardım etmek istedi.
22 Nisan 1915’te Ypres Muharebesi’nde Teğmen Fritz Haber, sıra dışı bir hücuma öncülük etmek için geldi.
Akşam 5 civarında, Müttefik mevzilerine hakikat yavaşça bir rüzgar esmeye başladı. Rüzgar kolay bir rüzgar değildi. Fransız askerlerinin siperlerine yanlışsız sürüklendikçe kalınlaşan yeşil bir sisti. Kuşlar gökten düştü ve ağaçların yaprakları soldu. Rüzgar, vefat getirdi. Zehirli havayı soluyan askerler fecî bir son yaşadı. Rüzgar klor gazıydı. Klor havadan 2,5 kat daha ağırdır, bu niçinle hendeklerin derinliklerine kolaylıkla nüfuz eder.
Klor gazı teneffüs sistemimizle temas ettiğinde şiddetli bir iltihaplanmaya yol açar. Bağışıklık sistemimiz çok hızlanır ve ciğerlerimizi mukusla doldurur. Hava yolları tıkanır. Nefes nefese bırakarak öldürür. Kuru bir toprakta boğuluyormuşsunuz üzere hissettirir.
Alman ordusu o gün Müttefiklere 150 ton klor gazı saldı. Fritz Haber, operasyonu denetledi. Ölümcül bir kitle imha silahını hür bırakmak konusunda hiç bir çekincesi yoktu.
Fritz, yaptığı şeyin savaşı daha süratli bitireceğini ve milyonlarca hayat kurtaracağını söylemiş oldu. Hatta ‘nasıl olursa olsun mevt ölümdür’ dedi. Ama herkes birebir fikirde değildi. Bilhassa de Fritz Haber’in eşi Clara. Fritz Haber’in Doğu Cephesi’ne gitmesi ve ölümcül klor gazını Rusların üzerine de salması gerekiyordu. Savaşa karşı olan ve eşinin Ypres’te askerleri zalimce boğarak öldürmedeki rolünü öğrendikten daha sonra şok olan Clara, kendisini vurdu.
Fritz Haber, eşinin intihar etmesinin sonraki günü Doğu cephesine gitti ve geride 13 yaşındaki yaslı oğlunu bıraktı. Haber sonrasındasında Charlotte Nathan ile evlendi ve Eva ve Lutz isminde iki kızı oldu.
Fritz’in Clara’dan olan oğlu Hermann, babasının bir daha evlenme sonucunı kabul edemedi.
Hermann ve Fritz’in sıkıntılı bir bağları vardı. ondan sonrasında Hermann ABD’ye taşındı. 1946’da eşi Margarethe öldükten daha sonra Hermann intihar etti. Klor gazının ölümcül tesirlerine karşı bir panzehir bulmak için ABD hükümeti için çalışan Claire isminde bir kızı vardı. Yetkililer, Manhattan Projesi lehine araştırmayı durdurdu. 1949’da Claire intihar etti. Haber ailesi, üç jenerasyondur trajik ölümlere tanıklık ediyordu.
Adolf Hitler’in yükselişiyle bir arada Haber’in Fizik ve Elektrokimya Lideri olduğu Kaiser Wilhelm Enstitüsü’ndeki Yahudi bilim adamları, Nazi rejiminin gayesi haline geldi.
1933’te Naziler, tüm Musevilerin kamu hizmetinden çıkarılmasını gerektiren ırkçı bir yasa çıkardı. Haber, Birinci Dünya Savaşı sırasında hizmet etmiş ve Lutheranizm’e geçmişti. Durumu tehlikede değildi. Haber, kısa mühlet daha sonra hükümetin enstitüdeki tüm Yahudi meslektaşlarını işten çıkardığını öğrendi. Haber, bu ayrımcı yasaya karşı bir protesto olarak istifasını sunarak Ağustos 1933’te Almanya’dan ayrıldı. Birkaç ay Cambridge’de yaşadı. İngiliz Filistin’deki Sieff Araştırma Enstitüsü’nün yöneticisi olarak bir iş teklifi aldı ve kabul etti. Ne yazık ki, yeni misyonuna katılma yolunda kalp krizi geçirdi ve 29 Ocak 1934’te İsviçre’nin Basel kentinde bir otelde vefat etti. Haber öldüğünde 65 yaşındaydı.
Birinci Dünya Savaşı’ndan daha sonra 1919’da Haber, Degesch isimli bir kimyasal üretim şirketi kurdu. Tertip gübre ve böcek ilacı yaptı.
Haber ve grubu, hidrojen siyanür kullanarak bir pestisit geliştirdi. Şirket kimyasala uyarıcı hususlar ekledi. Zyklon B, aslında bir böcek ilacıydı. 1941’de SS üyesi Karl Fritzsch, Rus savaş esirleri üzerinde Zyklon B kullandı. Rudolf Hoss, Musevileri, Slavları, savaş esirlerini ve Nazilerin “Untermensch” olarak kabul ettiği aşağı seviyedeki insanları yok etmek için endüstriyel ölçekte Zyklon B’yi kullandı. Milyonlarca insan, imha kamplarında vahim bir biçimde öldü.
Dünya, tarihte duyulmamış bir kitlesel endüstriyel katliama şahit oldu. Auschwitz, Dachau ve Majdanek üzere toplama kampları, milyonlarca kişiyi öldürmek için birkaç silindir Zyklon B emretti. Fritz Haber’in kendi akrabaları da Holokost’ta öldü.