DeSouza
New member
Görkem Evci- Sahaflardan aldığımız kitapları özel kılan şeylerden biri de bizdilk evvelki okurların kitaplarda bıraktıkları izler; altı çizilen satırlar, sayfalara yazılan notlardır. Pekala ya 18-19. yüzsenelerdan okur notlarıyla karşılaşmak? Elbet epey daha heyecan verici…
Dr. Elif Sezer Aydınlı, doktora tezinde Hamzanâme ve Ebu Müslimnâme çeşidindeki kıssaların el yazmalarındaki okur notlarını inceledi. Hamzanâme Hz. Hamza’nın; Ebu Müslimnâme de Emevîlere karşı ayaklanan Ebu Müslim’in kahramanlıklarını husus ediniyor. Anonim olarak üretilen bu öyküler Arapçadan Malaycaya farklı lisanlarda yazılmış ve Müslüman toplumlar tarafınca sevilerek okunmuş. Aydınlı’nın incelediği, 18-19. yüzsenelerda üretilmiş ve okunmuş 200 yazmada binlerce okur notu bulunuyor. Bu yazmaların ekseriyetle İstanbul’da, nadiren de Bursa ve Edirne’de okunduklarını anlıyoruz notlardan.
Oğuz Atay, “Demiryolu Hikâyecileri-Bir Rüya” isimli hikayesinin sonunda “Ben buradayım sevgili okuyucum, sen neredesin sanki?” diye soruyordu. Bu anonim kıssaların asırlar öncesindeki okurları da gelecekteki okurlara sesleniyor güya: “Biz buradayız sevgili okuyucu, sen neredesin sanki?”
Yazmalardaki okur notlarının bilgilerinı Elif Sezer Aydınlı ile konuştuk…
Toplu okuma
Bu öyküler ferdi olarak mı okunuyordu yoksa bir kişinin okuyup başkalarının dinlemesi formunda mi?
İki okuma çeşidi de var. Benim tezimde argüman ettiğim üzere bu kitaplar aslında toplu kıraat meclislerinde okunmak üzere yazılmıştı. Bir cümbüşün bir modülü olarak yazılmıştı. Genelde bir, kimi vakit iki ya da üç kişinin sırayla okuduğunu görüyoruz. Okuyucu kitabı seslendirerek ve bence çeşitli performatif ögeler de katarak, kimi sahneleri uzatıp kısaltarak, o anda dinleyicinin nabzına nazaran şekillendirerek kitabı seslendiriyor. Dinleyiciler de yansılarını gösteriyor; kahramanlara dua, düşmanlara beddua ediyorlar.
Yaklaşık 5-6 bin notun yarısı, toplu kıraat meclislerinde okumayla ilgili. Yani “bu kitap şurada, şu kişi tarafınca okundu, şunlar dinledi” formunda notlar.
Başka nasıl notlar var?
Şiirler, küfürler, görsel notlar olabilir, Yeniçeri ortaları (tabur) kendi nişanlarını, remizlerini kitaplara nakşetmiş olabilir. Okurların bağlantılarına dair notlar da olabilir. 19. yüzyılda alınmış notlarda kitabı süratli okumanın bir meziyet olduğunu görüyoruz. Birinde “Şu ağa kitabı üç saatte okumuştur, üç saatten kısa vakitte okunamaz” minvalinde bir not yazıyor. Öteki biri “İki saatte bitirdim” diye ona karşı bir not yazıyor. Diğer bir okur da buna inanmıyor ve diyor ki “Bu kitabı iki saatte okuyan kişinin ağzı kara vapuru (tren) muymuş?” bu türlü atışmalar var. Fotoğraflar epeyce var. Çiçek, böcek, kuş, kahramanların fotoğrafları, silah fotoğrafları…
Geniş bir kitle
Okurlar kimler?
Bu kitaplar hem saray ortasında saray çalışanları tarafınca okunabiliyordu hem kentte bir kayıkçı, hamal, esnaf tarafınca. O devirde İstanbul’da yaşayan ve mahalle hayatına katılmış rastgele biri… Natürel sıklıkla erkek ve Müslüman bir kitle. Okuma yerlerinde da birebir çeşitliliği görüyoruz. Natürel evvela kahvehaneler. Okuduğum notların yarısı kahvehanelerde alınmıştı. O devrin temel toplumsallaşma yeri. Saraylar, askeri kışlalar, hapishaneler, bir çeşmenin etrafı, konaklar…
Kış gecelerinde ya da ramazanlarda okunuyor. Akşam namazından daha sonra kahvehanelerde toplanıp yatsı namazına kadar
bu öyküleri okuyorlar.
Notlardan tarihi değişimleri, periyot dönem öne çıkan okur kitlelerini takip etmek mümkün mü?
Kısmi olarak yapabiliyoruz. Bu notların heyecan verici olmasının sebeplerinden biri de bu. Yeniçerilerin ortadan kaldırılmasına kadar mesela, 1826’ya kadar, Yeniçerilerin izlerini görüyoruz. Yeniçeriler bu kitabın “fanları” olarak ortaya çıkıp daha sonra kaybolan
bir okur kitlesi. 19. yüzyılda yeni mekteplerin öğrencileri de -Mekteb-i Bahriye, Tıbbiye- kıymetli bir okur kitlesi olarak karşımıza çıkıyor.
Çalışmaya başlarken 18. yüzyıl odaklı olacağını düşünmüştüm fakat farklı bir tablo olarak karşıma 1840’lardan, 50’lerden daha sonrası çıktı. Bu şaşırtan bir durum. Zira 19. yüzyıl, hele de ikinci yarısında artık romanların, gazetelerin, yeni çeşitlerin revaçta olduğunu, matbu kitapların daha hayli üretildiğini ve sirkülasyona girdiğini düşünüyoruz. Lakin
bu vakitte yazmalar hâlâ üretiliyor.
Topluca bakarsak bu notlar bize anlatıyor?
Bu okur notları bize aslında kitapların sergüzeştini veriyor. Bu kitapların kimler tarafınca okunduğunu, İstanbul’un hangi semtlerinde, hangi mahallelerinde, kimlerin elinde gezdiğini, yazmaların hayat kıssasını bakılırsabiliyoruz.
Nerelerde geziyor?
en çok Üsküdar, Tophane ve Kasımpaşa’da olduğunu gördüm. Buralarda olmasının sebebi de ticaretin, toplumsal kesişmelerin ağır olması. Tophane’de Tophane-i Âmire’nin olması, Kasımpaşa’da Tersane-i Amire olması, Üsküdar’da kahvehanelerin, iskelelerin hayli olması…
Sahaflar kiralıyordu
Nasıl el değiştiriyordu kitaplar?
Bu yazmalar temel olarak sahaf tarafınca kiraya verilerek sirkülasyonda bulunan kitaplar. bu vakitte birtakım sahafların öykülere bilhassa odaklandığını, birtakım durumlarda bu öyküleri kendileri üretip yazıp; kahvehaneye olabilir, haneye olabilir, bu kitapların kiralandığını ve ondan sonrasında geri döndüğünü görüyoruz.
Başka kültürlerde yok
Bir niyet okuma olarak soruyorum, neden not alıyor bu okurlar?
Çok güç bir soru. Çalışmam boyunca aklımda olan bir soru. Bir “malum olma” isteği var insanlarda. Notların sonunda “malum olsun” var; “Bu kitabı şurada okuduk, hayli keyif aldık, malum olsun”, “Ruhumuza bir Fatiha okuyun”… kimi vakit okurlar “Çok düzgündür, sen de oku” üzere direkt birbirlerine sesleniyorlar. Daima başlarında bir arkadaş, birader kitlesi var ve onlara yönelik notlar düşmek istiyorlar. Öteki kültürlerde bu biçimde geniş çapta bir not alma pratiği var mıdır diye baktığımda çabucak hemen bir şey bulamadım. Biraz İzlanda’da bu biçimde örnekler var fakat bu kadar geniş çapta bir pratik yok.
Dr. Elif Sezer Aydınlı, doktora tezinde Hamzanâme ve Ebu Müslimnâme çeşidindeki kıssaların el yazmalarındaki okur notlarını inceledi. Hamzanâme Hz. Hamza’nın; Ebu Müslimnâme de Emevîlere karşı ayaklanan Ebu Müslim’in kahramanlıklarını husus ediniyor. Anonim olarak üretilen bu öyküler Arapçadan Malaycaya farklı lisanlarda yazılmış ve Müslüman toplumlar tarafınca sevilerek okunmuş. Aydınlı’nın incelediği, 18-19. yüzsenelerda üretilmiş ve okunmuş 200 yazmada binlerce okur notu bulunuyor. Bu yazmaların ekseriyetle İstanbul’da, nadiren de Bursa ve Edirne’de okunduklarını anlıyoruz notlardan.
Oğuz Atay, “Demiryolu Hikâyecileri-Bir Rüya” isimli hikayesinin sonunda “Ben buradayım sevgili okuyucum, sen neredesin sanki?” diye soruyordu. Bu anonim kıssaların asırlar öncesindeki okurları da gelecekteki okurlara sesleniyor güya: “Biz buradayız sevgili okuyucu, sen neredesin sanki?”
Yazmalardaki okur notlarının bilgilerinı Elif Sezer Aydınlı ile konuştuk…
Toplu okuma
Bu öyküler ferdi olarak mı okunuyordu yoksa bir kişinin okuyup başkalarının dinlemesi formunda mi?
İki okuma çeşidi de var. Benim tezimde argüman ettiğim üzere bu kitaplar aslında toplu kıraat meclislerinde okunmak üzere yazılmıştı. Bir cümbüşün bir modülü olarak yazılmıştı. Genelde bir, kimi vakit iki ya da üç kişinin sırayla okuduğunu görüyoruz. Okuyucu kitabı seslendirerek ve bence çeşitli performatif ögeler de katarak, kimi sahneleri uzatıp kısaltarak, o anda dinleyicinin nabzına nazaran şekillendirerek kitabı seslendiriyor. Dinleyiciler de yansılarını gösteriyor; kahramanlara dua, düşmanlara beddua ediyorlar.
Yaklaşık 5-6 bin notun yarısı, toplu kıraat meclislerinde okumayla ilgili. Yani “bu kitap şurada, şu kişi tarafınca okundu, şunlar dinledi” formunda notlar.
Başka nasıl notlar var?
Şiirler, küfürler, görsel notlar olabilir, Yeniçeri ortaları (tabur) kendi nişanlarını, remizlerini kitaplara nakşetmiş olabilir. Okurların bağlantılarına dair notlar da olabilir. 19. yüzyılda alınmış notlarda kitabı süratli okumanın bir meziyet olduğunu görüyoruz. Birinde “Şu ağa kitabı üç saatte okumuştur, üç saatten kısa vakitte okunamaz” minvalinde bir not yazıyor. Öteki biri “İki saatte bitirdim” diye ona karşı bir not yazıyor. Diğer bir okur da buna inanmıyor ve diyor ki “Bu kitabı iki saatte okuyan kişinin ağzı kara vapuru (tren) muymuş?” bu türlü atışmalar var. Fotoğraflar epeyce var. Çiçek, böcek, kuş, kahramanların fotoğrafları, silah fotoğrafları…
Geniş bir kitle
Okurlar kimler?
Bu kitaplar hem saray ortasında saray çalışanları tarafınca okunabiliyordu hem kentte bir kayıkçı, hamal, esnaf tarafınca. O devirde İstanbul’da yaşayan ve mahalle hayatına katılmış rastgele biri… Natürel sıklıkla erkek ve Müslüman bir kitle. Okuma yerlerinde da birebir çeşitliliği görüyoruz. Natürel evvela kahvehaneler. Okuduğum notların yarısı kahvehanelerde alınmıştı. O devrin temel toplumsallaşma yeri. Saraylar, askeri kışlalar, hapishaneler, bir çeşmenin etrafı, konaklar…
Kış gecelerinde ya da ramazanlarda okunuyor. Akşam namazından daha sonra kahvehanelerde toplanıp yatsı namazına kadar
bu öyküleri okuyorlar.
Notlardan tarihi değişimleri, periyot dönem öne çıkan okur kitlelerini takip etmek mümkün mü?
Kısmi olarak yapabiliyoruz. Bu notların heyecan verici olmasının sebeplerinden biri de bu. Yeniçerilerin ortadan kaldırılmasına kadar mesela, 1826’ya kadar, Yeniçerilerin izlerini görüyoruz. Yeniçeriler bu kitabın “fanları” olarak ortaya çıkıp daha sonra kaybolan
bir okur kitlesi. 19. yüzyılda yeni mekteplerin öğrencileri de -Mekteb-i Bahriye, Tıbbiye- kıymetli bir okur kitlesi olarak karşımıza çıkıyor.
Çalışmaya başlarken 18. yüzyıl odaklı olacağını düşünmüştüm fakat farklı bir tablo olarak karşıma 1840’lardan, 50’lerden daha sonrası çıktı. Bu şaşırtan bir durum. Zira 19. yüzyıl, hele de ikinci yarısında artık romanların, gazetelerin, yeni çeşitlerin revaçta olduğunu, matbu kitapların daha hayli üretildiğini ve sirkülasyona girdiğini düşünüyoruz. Lakin
bu vakitte yazmalar hâlâ üretiliyor.
Topluca bakarsak bu notlar bize anlatıyor?
Bu okur notları bize aslında kitapların sergüzeştini veriyor. Bu kitapların kimler tarafınca okunduğunu, İstanbul’un hangi semtlerinde, hangi mahallelerinde, kimlerin elinde gezdiğini, yazmaların hayat kıssasını bakılırsabiliyoruz.
Nerelerde geziyor?
en çok Üsküdar, Tophane ve Kasımpaşa’da olduğunu gördüm. Buralarda olmasının sebebi de ticaretin, toplumsal kesişmelerin ağır olması. Tophane’de Tophane-i Âmire’nin olması, Kasımpaşa’da Tersane-i Amire olması, Üsküdar’da kahvehanelerin, iskelelerin hayli olması…
Sahaflar kiralıyordu
Nasıl el değiştiriyordu kitaplar?
Bu yazmalar temel olarak sahaf tarafınca kiraya verilerek sirkülasyonda bulunan kitaplar. bu vakitte birtakım sahafların öykülere bilhassa odaklandığını, birtakım durumlarda bu öyküleri kendileri üretip yazıp; kahvehaneye olabilir, haneye olabilir, bu kitapların kiralandığını ve ondan sonrasında geri döndüğünü görüyoruz.
Başka kültürlerde yok
Bir niyet okuma olarak soruyorum, neden not alıyor bu okurlar?
Çok güç bir soru. Çalışmam boyunca aklımda olan bir soru. Bir “malum olma” isteği var insanlarda. Notların sonunda “malum olsun” var; “Bu kitabı şurada okuduk, hayli keyif aldık, malum olsun”, “Ruhumuza bir Fatiha okuyun”… kimi vakit okurlar “Çok düzgündür, sen de oku” üzere direkt birbirlerine sesleniyorlar. Daima başlarında bir arkadaş, birader kitlesi var ve onlara yönelik notlar düşmek istiyorlar. Öteki kültürlerde bu biçimde geniş çapta bir not alma pratiği var mıdır diye baktığımda çabucak hemen bir şey bulamadım. Biraz İzlanda’da bu biçimde örnekler var fakat bu kadar geniş çapta bir pratik yok.