DeSouza
New member
Ege Doğaç Erdoğan – 2023’ün bu birinci gününde cumhuriyetimizin 100. yılına girmek üzere olmasının verdiği heyecan ve gurur epey diğer. Aslına nazaran yalnızca bizim için değil, dünya çapında da bu yılın tarihî açıdan en büyük değeri çağdaş Türkiye’nin bir cumhuriyet olarak dünya devletleri içinde yerini almasıdır diye sav edilebilinir. 100. yıldönümleri tarihi olarak değerli birer mihenk taşlarıdır. 100 sayısı onluk sistemi benimsemiş uygarlıklar için özel bir yere sahiptir. Tarihin kendisi de yüzsenelera bölünerek incelenir. Pekala global manada 2023 öbür hangi olayların 100. yılını doldurduğu yıldır diye gelin bir bakalım. Bunların ışığında ortasında bulunduğumuz dünyayı rektrospektif bir bakış açısıyla anlamlandırmaya çalışalım.
Avrupa’da 1923
1923, 1. Dünya Savaşı sona ereli yaklaşık 5 yıl daha sonrası; Avrupa’da Büyük Savaş daha sonrası durum pek parlak değil. İtilaf devletlerinden yalnızca Türkiye kurtuluş ve bağımsızlık çabasında gerçek manada başarılı olmuş, Almanya, Avusturya ve Macaristan epey ağır mutabakatlar imzalamış olmanın yüklediği külfeti sırtlamakta hayli zorlanmakta. 11 Ocak 1923’de Almanya’da yeni kurulan Weimar Cumhuriyeti’nin savaş tazminatını ödememesini münasebet göstererek Fransa ve Belçika askerleri Ruhr Vadisi’ni işgal eder. Bu işgal, Alman iktisadı daha da berbata götürerek çok sağcı hareketlerin palazlanmasına sebep olur. 8 Kasım’da Hitler’in tutuklanmasına niye olan Birahane Darbesi meydana gelir. Birebir sene ortasında hiperenflasyon tepe yapar; 1 Amerikan doları 4.2 trilyon Papiermark’a (dönemin Alman para birimi) eş bedeldir. Gustav Stresemann’ın liderliğindeki hükümet paradan tam 12 sıfır atsa da Stresemann’ın koalisyon hükümeti dağılmaktan kurtulamaz. İrili ufaklı isyanlarla tüm ülke kaosa sürüklenir. İngiltere’de ise durum fazlaca daha parlaktır. Stanley Baldwin başbakan olur, büyük bir kalkınma atağıyla elektrik kullanıcı sayısı süratli bir biçimde yükselerek 1938’de 9 milyona ulaşır. Baldwin hükümetinde yer alan Winston Churchill ve Neville Chamberlain ileriki senelerda İngiltere’nin yazgısını tayin edecek önderler olarak sahneye çıkarlar. İrlanda’da iç savaş sona erer ve hür İrlanda devleti kurulur, birebir yıl ortasında Milletler Cemiyeti’ne kabul edilir. İtalya, faşizm rejimini daha da güçlendirir, ‘Regia Aeronautica’ yani hava kuvvetleri bu yıl ortasında kurulur. Genel olarak bakarsak, tüm savaşları bitirecek savaş olarak nitelendirilen 1. Dünya Savaşı daha sonrası Avrupa’daki siyasi vaziyet tam bilakis yeni bir savaşın habercisidir.
ABD Lideri Harry Truman, İngiltere Başbakanı Winston Churchill ve Sovyet başkan Joseph Stalin ile Postdam Konferansı’nda İkinci Dünya Savaşı’ndan daha sonra Avrupa’nın, bilhassa de Almanya’nın yazgısına karar vermek için toplanmıştı.
Amerika’da 1923
Atlas Okyanusu’nun öteki tarafında ise Amerika’da savaştan çıkmış ‘kayıp jenerasyon’, kendini yapay eğlencelerin içine kaptırmış, toplumsal durum giderek yozlaşmış hale gelmeye yüz tutmuştur. Kaliforniya eyaletinde o meşhur ‘Hollywood’ (orjinal birinci hali ‘Hollywoodland’) yazısı 1923’te yazılır. Warner Bros. sinema stüdyosu bir daha bu yıl ortasında kurulur. TIME mecmuası birinci sayısını yayınlar. Irkçı Ku Klux Klan giderek güçlenir ve 27 Mayıs’te üyelerinin kimliklerini açıklamasını gerektiren yasaya karşı gelir. ABD lideri William Harding’in vefatı üzerine lider yardımcısı Calvin Coolidge 1923’te başkanlık koltuğuna oturur. Ekonomik alanda liberal siyasetler güderek devletin küçülmesine önayak olur, lakin 1920’lerdeki savaş daha sonrası büyümeyi düzgün yönetemediği için 1929’daki Büyük Buhran’a dolaylı yoldan sebep olduğu tarihçiler tarafınca sav edilmektedir. 1. Dünya Savaşı’nda dünya sahnesine bir muhteşem güç adayı olarak atılan ABD, iki savaş içindeki süreyi, halkın bir kısmının varlıklarını kaybetmesini göze alarak süratli bir kalkınma ile geçirir, ve bildiğimiz üzere 2. Dünya Savaşı’ndan bir harika güç olarak çıkar.
Sonuç olarak 100 yıl evvelki dünya şimdikinden epey farklı lakin bir o kadar da bugünler hakkında ipuçları verecek bir vaziyette idi. Avrupa, tahminen de Avrupa Birliği öncesi en şiddetli doğum sancılarını çekiyor ve yüzsenelerdan süregelen güç çatışmalarını nihayete erdirecek o kanlı yılları tarihî bir evrim silsilesinde yaşıyordu. Amerika, kurulduğundan mütevellit iki yanındaki okyanusların artık kendisini inançlı kılmayacağı gerçeğiyle yüzleşiyor ve izolasyoncu dış siyaset anlayışından koparak dünyayı yönetecek güçte bir devlet olma yolunda ilerliyordu. Doğu’da Sovyetler Birliği yıllar sürecek hegemonyasını ideolojik bir düzlemde oluşturmaya başlamıştı. Çağdaşlaşma uğraşındaki Japonya doğal kaynak arayışı içerisindeydi ve komşularına pek rahat vermeyeceğinin erken sinyallerini veriyordu. Emperyalizmin faal olduğu, bilhassa Orta Doğu’yu gölgesi altına aldığı bir yıldı 1923. Faşizmin, ırkçılığın, savaşçılığın hâkim olduğu bu yılda Türkiye ise tahminen de tarihin olağan akışını değiştirerek çağdaş, barışçıl, demokratik, özgür bir ülke olarak tarih sahnesine giriş yapıyordu. Aslında son 100 yılda dünyanın nasıl ve hangi şartlar altında ne tarafa gerçek değişeceğini Mustafa Kemal Atatürk epeyce hoş özetliyor: “Cumhuriyet, imkân demektir. Cumhuriyet, sırf ismiyle bile birey özgürlüğünü aşılayan sihirli bir aşıdır. Görülecektir ki, cumhuriyet imkânları olan her memleket, özgürlük davasında er geç başarılı olacaktır. Cumhuriyet, kendisine bağlı olanları en ileri kademelere götüren imkânları verir. Bağımsızlık ve özgürlüğüne sahip olan milletler, ilerleme yolunda imkânlara sahip demektirler. bu biçimde cumhuriyet, her alanda ilerlemenin de en bariz teminatıdır. Cumhuriyeti bu manasıyla ve bu kapsamıyla anlamak gerekir.”
Avrupa’da 1923
1923, 1. Dünya Savaşı sona ereli yaklaşık 5 yıl daha sonrası; Avrupa’da Büyük Savaş daha sonrası durum pek parlak değil. İtilaf devletlerinden yalnızca Türkiye kurtuluş ve bağımsızlık çabasında gerçek manada başarılı olmuş, Almanya, Avusturya ve Macaristan epey ağır mutabakatlar imzalamış olmanın yüklediği külfeti sırtlamakta hayli zorlanmakta. 11 Ocak 1923’de Almanya’da yeni kurulan Weimar Cumhuriyeti’nin savaş tazminatını ödememesini münasebet göstererek Fransa ve Belçika askerleri Ruhr Vadisi’ni işgal eder. Bu işgal, Alman iktisadı daha da berbata götürerek çok sağcı hareketlerin palazlanmasına sebep olur. 8 Kasım’da Hitler’in tutuklanmasına niye olan Birahane Darbesi meydana gelir. Birebir sene ortasında hiperenflasyon tepe yapar; 1 Amerikan doları 4.2 trilyon Papiermark’a (dönemin Alman para birimi) eş bedeldir. Gustav Stresemann’ın liderliğindeki hükümet paradan tam 12 sıfır atsa da Stresemann’ın koalisyon hükümeti dağılmaktan kurtulamaz. İrili ufaklı isyanlarla tüm ülke kaosa sürüklenir. İngiltere’de ise durum fazlaca daha parlaktır. Stanley Baldwin başbakan olur, büyük bir kalkınma atağıyla elektrik kullanıcı sayısı süratli bir biçimde yükselerek 1938’de 9 milyona ulaşır. Baldwin hükümetinde yer alan Winston Churchill ve Neville Chamberlain ileriki senelerda İngiltere’nin yazgısını tayin edecek önderler olarak sahneye çıkarlar. İrlanda’da iç savaş sona erer ve hür İrlanda devleti kurulur, birebir yıl ortasında Milletler Cemiyeti’ne kabul edilir. İtalya, faşizm rejimini daha da güçlendirir, ‘Regia Aeronautica’ yani hava kuvvetleri bu yıl ortasında kurulur. Genel olarak bakarsak, tüm savaşları bitirecek savaş olarak nitelendirilen 1. Dünya Savaşı daha sonrası Avrupa’daki siyasi vaziyet tam bilakis yeni bir savaşın habercisidir.
ABD Lideri Harry Truman, İngiltere Başbakanı Winston Churchill ve Sovyet başkan Joseph Stalin ile Postdam Konferansı’nda İkinci Dünya Savaşı’ndan daha sonra Avrupa’nın, bilhassa de Almanya’nın yazgısına karar vermek için toplanmıştı.
Amerika’da 1923
Atlas Okyanusu’nun öteki tarafında ise Amerika’da savaştan çıkmış ‘kayıp jenerasyon’, kendini yapay eğlencelerin içine kaptırmış, toplumsal durum giderek yozlaşmış hale gelmeye yüz tutmuştur. Kaliforniya eyaletinde o meşhur ‘Hollywood’ (orjinal birinci hali ‘Hollywoodland’) yazısı 1923’te yazılır. Warner Bros. sinema stüdyosu bir daha bu yıl ortasında kurulur. TIME mecmuası birinci sayısını yayınlar. Irkçı Ku Klux Klan giderek güçlenir ve 27 Mayıs’te üyelerinin kimliklerini açıklamasını gerektiren yasaya karşı gelir. ABD lideri William Harding’in vefatı üzerine lider yardımcısı Calvin Coolidge 1923’te başkanlık koltuğuna oturur. Ekonomik alanda liberal siyasetler güderek devletin küçülmesine önayak olur, lakin 1920’lerdeki savaş daha sonrası büyümeyi düzgün yönetemediği için 1929’daki Büyük Buhran’a dolaylı yoldan sebep olduğu tarihçiler tarafınca sav edilmektedir. 1. Dünya Savaşı’nda dünya sahnesine bir muhteşem güç adayı olarak atılan ABD, iki savaş içindeki süreyi, halkın bir kısmının varlıklarını kaybetmesini göze alarak süratli bir kalkınma ile geçirir, ve bildiğimiz üzere 2. Dünya Savaşı’ndan bir harika güç olarak çıkar.
Sonuç olarak 100 yıl evvelki dünya şimdikinden epey farklı lakin bir o kadar da bugünler hakkında ipuçları verecek bir vaziyette idi. Avrupa, tahminen de Avrupa Birliği öncesi en şiddetli doğum sancılarını çekiyor ve yüzsenelerdan süregelen güç çatışmalarını nihayete erdirecek o kanlı yılları tarihî bir evrim silsilesinde yaşıyordu. Amerika, kurulduğundan mütevellit iki yanındaki okyanusların artık kendisini inançlı kılmayacağı gerçeğiyle yüzleşiyor ve izolasyoncu dış siyaset anlayışından koparak dünyayı yönetecek güçte bir devlet olma yolunda ilerliyordu. Doğu’da Sovyetler Birliği yıllar sürecek hegemonyasını ideolojik bir düzlemde oluşturmaya başlamıştı. Çağdaşlaşma uğraşındaki Japonya doğal kaynak arayışı içerisindeydi ve komşularına pek rahat vermeyeceğinin erken sinyallerini veriyordu. Emperyalizmin faal olduğu, bilhassa Orta Doğu’yu gölgesi altına aldığı bir yıldı 1923. Faşizmin, ırkçılığın, savaşçılığın hâkim olduğu bu yılda Türkiye ise tahminen de tarihin olağan akışını değiştirerek çağdaş, barışçıl, demokratik, özgür bir ülke olarak tarih sahnesine giriş yapıyordu. Aslında son 100 yılda dünyanın nasıl ve hangi şartlar altında ne tarafa gerçek değişeceğini Mustafa Kemal Atatürk epeyce hoş özetliyor: “Cumhuriyet, imkân demektir. Cumhuriyet, sırf ismiyle bile birey özgürlüğünü aşılayan sihirli bir aşıdır. Görülecektir ki, cumhuriyet imkânları olan her memleket, özgürlük davasında er geç başarılı olacaktır. Cumhuriyet, kendisine bağlı olanları en ileri kademelere götüren imkânları verir. Bağımsızlık ve özgürlüğüne sahip olan milletler, ilerleme yolunda imkânlara sahip demektirler. bu biçimde cumhuriyet, her alanda ilerlemenin de en bariz teminatıdır. Cumhuriyeti bu manasıyla ve bu kapsamıyla anlamak gerekir.”